Kada je sredinom šeste decenije 19. veka sagrađen okružni put Kragujevac – Divostin – Kutlovo – Bare, u Kneževini Srbiji je to bila vest od prvorazrednog značaja. Trasiran, projektovan i izrađen u celosti za manje od tri godine za tadašnje pojmove je bilo pravo malo čudo.
Zemlja je od oslobođenja od Turaka kuburila sa putevima i drumovima. Sem Carigradskog druma, koji je bio nasut šljunkom i sitnim kamenjem, ostali putevi u Srbiji su bili zemljani. Odmah posle Drugog srpskog ustanka, po naredbi kneza Miloša, počinju prvi radovi na popravci, „krčenjuˮ i „ravnanjuˮ puteva. Tako je stari put, koji je od Raške preko Golije vodio za Ivanjicu i Čačak, obnovljen 1834. godine.
Jedan od glavnih puteva Srbije Miloševog vremena vodio je od Beograda do Kragujevca, a u kakvom je stanju bio svedoči to da se na toj relaciji moralo konačiti devet puta. Zbog rđavih puteva, primitivnih prevoznih sredstava i načina putovanja u Miloševoj Srbiji putovalo se vrlo sporo. Na volujskim se kolima od Beograda do Kragujevca „putovalo po nedelju dana”.
Godine 1823. pošao je Joakim Vujić iz Beograda na volujskim kolima 21. novembra pred veče, noćio u Sava-mali, u mehani, i tek 25. novembra u jutru „blagopospešno doveze se u Kragujevac”. Vraćajući se pošao je iz Kragujevca 29. novembra i istim putem stigao u Beograd tek 3. decembra. Na svim putevima jedva se moglo saobraćati zapregama koje su vukli konji, volovi ili bivolice.
Sam knez Miloš je na konju putovao iz Kragujevca u Požarevac po dva dana. Brže nije mogao. Kad je 1834. godine u Požarevcu bio ozbiljno bolestan njegov stariji sin Milan, Milošu je ponovo bilo potrebno dva dana za ovu relaciju, iako je putovao u najvećoj žurbi.
Državnih puteva 750 kilometara
Čisto je neverovatno za sadašnje doba ono što priča Sreten Popović o putovanju đaka iz Beograda za Veliku školu u Kragujevac 1834. godine.
Putovasmo na volujskim kolima… Dok smo naše haljine i spavaće stvari potovarili i na put se krenuli, nismo mogli dalje stići nego na Terazije. Odande se rano krenemo i jedva po noći dođemo u rakovičku mehanu. To je bio naš drugi konak, a u Ripnju treći, (četvrti) u Ralji, (peti) u Sopotu, (šesti) u Koraćici, (sedmi) u Belosavcima, (osmi) u Čumiću, (deveti) u Sušici.
Šta se kaže o tom osmom konaku od Beograda ka Kragujevcu. Prvo da je čumićka mehana prikladnija i uljudnija od drugih. Za razliku od drugih, đaci nisu noćivali pored zajedničke vatre, nego u zasebnoj sobi – odžakliji. Kod mehane je postojala nadstrešnica, u kojoj su kolari radili, pravili su delove za kola najčešće naplotke i špice za kola i opravljali ih kad se kom rabadžiji slome, a on sam ne može da ih opravi. Mehana je bila napravljena od brvana, u sredini je bilo ognjište, nad njim vise verige, a na njima kotao sa ključalom vodom. U crepulji je pepelom zapretena proja. Na odžaku je visila pastrma, a po zidovima okačena sušena slanina od čitavog brava. Od nameštaja tu su bile drvene tronoške poređane oko ognjišta. Oko vatre se sedelo, jelo i pilo, a ako bi sve odžaklije bile zauzete, tu se i spavalo. Skoro u svakoj srpskoj mehani se nalazio po jedan guslar, pa i u čumićkoj mehani nije falio. Uz ognjište uz narodne pesme on je goste uspavljivao i budio.
Sredinom 19. veka, za vreme vlade ustavobranitelja i kneza Aleksandra Karađorđevića, izvršena je i podela puteva na državne, okružne i sreske. Državnih puteva je bilo svega 750 kilometara, a među njima i put Beograd – Palanka – Topola – Kragujevac – Kraljevo. Ubrzo potom sagrađen je i pomenuti okružni put. Vremenom pokazaće se da je to jedan od najbolje sagrađenih drumova u Kneževini Srbiji. Zasluge za taj poduhvat pripadale su tada mladom oficiru i inženjeru okruga Kragujevačkog Stevanu Zdravkoviću.
Stevan je rođen 1835. godine u selu Živica kod Požerevca. Osnovnu školu je završio u Požarevcu, a četiri razreda gimnazije u Beogradu. U vojsku je stupio kao pitomac Druge klase Artiljerijske škole 1851. Kaplar je postao 1851, podnarednik 1853, a narednik 1854. godine. Školovanje je završio septembra 1856, kao drugi u rangu od petnaest pitomaca.
Odmah po završetku Artiljerijske škole, kao državni pitomac, poslat je u Pariz, gde je u toku naredne dve godine pohađao politehničke nauke, završivši Višu inženjersku školu za izgradnju mostova i puteva. Nakon povratka iz inostranstva, početkom jula 1861, postavljen je za okružnog inženjera Četvrte klase u okrugu Kragujevačkom.
Pored ostalih stručnih poslova koje je obavljao osmišljao je trase i pripremao za izradu okružne puteve Kragujevca i okoline. Jedini koji je od pripreme do realizacije odradio bio je drum Kragujevac – Divostin – Kutlovo – Bare. Spremajući se da prione na izradu sledećeg puta, bio je decembra 1865. godine, postavljen je za profesora u Artiljerijskoj školi. Tamo je predavao razne predmete, od matematike do geodezije i mehanike. Kasnije će biti i Artiljerijske škole i to u vreme kada se ona transformiše u Vojnu akademiju. Dužnost upravnika ove institucije obavljaće u tri navrata.
U periodu od 1873. do 1876. godine obavljao je dužnost inspektora inženjerijskih trupa. Delatnosti u inženjerijskom rodu vojske obavljao je i kroz komisije i komitete koje je formiralo Ministarstvo vojno. NJihov predsednik bio je u nekoliko navrata – od 6. oktobra 1878, od 24. marta 1882, od 1. marta 1886. i od 30. aprila 1888. Pored inženjerijskih, bio je član komiteta za Organizaciju i nastavu vojske, a od januara 1889. određeno mu je članstvo i u komisiji za Novu formaciju vojske. Predsednik i sudija Vojnokasacionog suda bio je takođe više puta. Najpre 1883, a zatim 1888, 1891. i 1893. godine. U ispitnim komisijama za niže i više oficire godine 1881, 1885. i 1888. bio je član i predsednik.
Ministar u pet vlada
Učesnik je oba Srpsko-turska rata, kao i rata sa Bugarima. U ratu 1876. bio je komandant krajinske brigade Prve klase. Iz tog rata izlazi sa činom pukovnika. U ratu 1877-1878. komandant je crnorečke vojske. Pri kraju ovog rata bio je i komandant grada Niša. U ratu 1885. isprva je na manevrima u Francuskoj, a po dolasku u Srbiju bio je komandant novih mobilisanih jedinica i utvrđivao je Ploču. Posle ovog rata bio je postavljen za zapovednika Beogradske tvrđave. Čin generala srpske vojske stekao je 1893. godine.
Stevan Zdravković je u pet srpskih vlada obavljao dužnost ministra građevina i to u vladama LJubomira Kaljevića, Jovana Ristića, Đorđa Simića, Svetomira Nikolajevića i Nikole Hristića. U svom zadnjem mandatu daje ostavku na manistarsko mesto, posle čega je stavljen na raspolaganje, a potom je na svoj lični zahtev penzionisan 1896. godine. Odlaskom u penziju Stevan Zdravković postaje državni savetnik.
Zahvaljujući svom velikom obrazovanju i plodnom stručnom radu, 1871. izabran je za redovnog člana Srpskog učenog društva. Zatim 1892. godine dobio je i počasnu titulu člana Srpske kraljevske akademije. Takođe po penzionisanju postao je državni savetnik Kraljevine Srbije. Bio je i predsednik Društva Crvenog krsta i predsednik Invalidskog suda.
Oženio se Jelisavetom Nikolić iz sela Glogovac, okrug Požarevački. Imali su osmoro dece – sinove Miloja, Milivoja, LJubišu, Mirka i Zdravka i kćerke Milevu, Ružu i LJubicu. Sin LJubiša je takođe bio oficir, a unuk mu je bio Koča Popović, partizanski oficir i ministar inostranih poslova. Stevan Zdravković je preminuo 4. avgusta 1900. godine u Beogradu, gde je i sahranjen na Novom groblju.
General Stevan Zdravković je nosilac mnogobrojnih odlikovanja i stranih i domaćih. Od naših treba spomenuti orden Miloša Velikog 3. reda, orden Belog orla 4. i 5. reda, orden Takovskog krsta sa mačevima 3. reda, orden Takovskog krsta 1, 2, 3. i 5. reda, orden Svetog Save 2. reda, zlatnu medalju za revnosnu službu, spomenice ratova 1876-1878. i spomenicu rata 1885-1886. Od stranih – francuski Orden Legije časti 4. reda, rumunski Orden Rumunske zvezde 3. reda, turski Orden Osmanlije 1. reda i austrougarski Orden Franca Jozefa 1. reda sa lentom koji je dobio dva puta.
Đeneral Zdravković je bio autor i dva udžbenika Osnovna mehanika 1 koja je štampana 1875. i Podsetnik za inženjerske oficire izdat 1880. godine. Za kraj treba spomenuti da ga je 1865. premeštaj iz Kragujevca u Beograd zatekao u spremanju i trasiranju okružnog puta od Kutlova do Stragara. Realizacija ovog druma je sačekala početak sledećeg veka.
Piše Aleksa Ignjatović, istoričar
