Kragujevac i dalje raste. I u širinu, jer po obodu grada nastaju nova naselja, i u visinu – jer u centralnoj zoni kroz takozvanu urbanu obnovu kao pečurke niču nove višespratnice. Istovremeno, međutim, u Kragujevcu živi sve manje ljudi, taj pad nije drastičan, ali je kontinuiran, pa je demografska slika grada sve nepovoljnija. Uzred, i poslednji popis stanovništva 2022. pokazao je da je znatno više stanova nego porodica, ali to nije tema ovog štiva.
Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku (RZS) Odeljenja u Kragujevcu, u gradu kao lokalnoj zajednici, odnosno ukupno na gradskom i seoskim područjima 2023. registrovano je 170.811 žitelja. To je 375 manje nego godinu dana ranije, međutim prema popisu 2011. bilo je 179.417, a 1991. čak 180.084 stanovnika. Znači, za 32 godine grad se osuo za skoro deset hiljada ljudi.
Demografski gledano, Kragujevac je danas na nivou između dva popisa stanovništva 1981. i 1991. godine, ali stanje bi bilo još gore da prema gradu nije bilo velikih migracija ili takozvanog mehaničkog priliva. Naime, od 1991. do 2000. godine ovde se doselilo više od četrnaest hiljada, a potom još preko devet hiljada ljudi.
Reč je o Srbima izbeglicama iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine tokom ratova i raspada Jugoslavije i raseljenim licima sa Kosova, koja su kao stalno mesto boravišta prijavila Kragujevac. Da nije bilo tih nesrećnih preseljavanja grad bi imao dvadeset hiljada i kusur manje žitelja, dakle bio bi na nivou 1975. godine.
Kragujevac je, ustvari, od Drugog svetskog rata do danas imao dva sasvim različita demografska perioda, što najbolje može da se prati kroz rezultate popisa stanovništva, kojih je bilo devet od 1948. do 2022. godine.
Prvi period je do 1991, kada je trajao demografski bum jer se grad po brojnosti žitelja od rata do raspada zemlje više nego udvostručio, od oko 85 hiljada do 180 hiljada. Propadanjem privrede i opštom krizom devedesetih godina prošlog veka počinje period stagnacije i nazadovanja i on uz manje oscilacije traje do danas.
Pad prirodnog priraštaja od 1996.
Vraćamo se aktuelnim podacima, a najsvežiji su za 2023. godinu koji su statistički obrađeni, a pristup njima obezbedila je Ljiljana Vuković, načelnica Odeljenja RSZ u Kragujevcu.
Osim blagog pada ukupnog broja stanovnika, zabrinjavajuća je činjenica da je prosečna starost žitelja prošle godine bila 42,4 godine, odnosno za jednu godinu više nego 2022. Laicima to ne deluje kao neka velika razlika, ali ako takav trend traje u dužem periodu, a traje, onda za jednu deceniju prosek starosti se uveća za deset godina. To je već mnogo, uz nespornu činjenicu da je Kragujevac danas grad u kome većinu čine vremešniji ljudi.
Slaba je uteha da je u ostalih pet opština Šumadijskog okruga stanovništvo prosečno starije, u Kniću je to 48 godina, u Topoli i Lapovu nešto preko 46, Batočini 45,3…
U skladu sa tim je i starosna struktura Kragujevčana. Prema popisu iz 2022, dece do 14 godina bilo je tek nešto više od 25 hiljada, što je u ukupnom broju stanovnika manje od petnaest procenata. Ovaj podatak je alarmantan i uverljivo nagoveštava da će grad u budućnosti još više „staritiˮ.
Zašto je demografska slika Kraujevca sve nepovoljnija?
Uz znatno smanjenje migracija (prošle godine ovde se doselilo 119 lica, toliko je onih kojima je grad postao zvanično stalno prebivalište), najveći problem je niska stopa prirodnog priraštaja. Ustvari, priraštaja i nema jer je broj rođene dece znatno manji od broja umrlih. Već je naveden podatak za 2023. godinu, međutim, negativna stopa konstantno traje od 1996, sa izuzetkom 2004, kada je bilo samo 35 novorođenčadi više od broja preminulih.
Dakle, kriza nataliteta traje već bezmalo tri decenije. Zvanična statistika govori da je, na primer, 1980. rođeno rekordnih 2.865 beba, što je 1.258 više nego prošle godine. Tada je i mortalitet (broj umrlih) bio znatno manji – tek 1.572. Zanimljivo je da se samo od 1980. do 1993. godišnje rađalo više od dve hiljade dece, a potom se sve do danas taj broj nije ni približavao ovoj cifri.
Kriza porodice
S obzirom na nepovoljnu starosnu strukturu Kragujevca ne može se očekivati da se dugogodišnji negativan prirodni priraštaj u skorijoj budućnosti preobrne u pozitivan, a poseban problem (koji se vidi iz već saopštenih podataka) je nizak natalitet, odnosno broj živorođenih beba. A zašto je to tako?
Očigledno da populaciona politika koju kreira država nije dobra u dužem vremenskom periodu. Rezultate ne daju ni znatno povećane naknade majkama za prvo, drugo, treće… dete, jer problem nije samo u novcu koji se dobija bespovratno. Problemi su u niskom standardu većine mladih, u nemogućnosti obezbeđivanja sigurnog zaposlenja, stambenog zbrinjavanja…
Ovi socijalno-finansijski aspekti svaako su i glavni razlozi što ubrzano raste prosečna starost majki pri rođenju prvog deteta. One su 2000. imale nešto iznad 25 godina, a 2023. već su ušle u drugu godinu četvrte decenije. Naravno da se onda pomera i starost za eventualno rađanje drugog ili trećeg deteta, četvrto je prava retkost, a najčešće se ostaje na jednom.
Istovremeno se događaju i značajne promene u porodici kao tradicionalno osnovnoj ćeliji društva, što je predmet posebnog sociološkog istraživanja, a ima značajan uticaj i na natalitet. Naime, raste broj dece koja su rođena u vanbračnim zajednicama, što potvrđuju zvanične statistike za dve poslednje godine. Tako je 2022. od 1.619 beba 1.150 rođeno u regularno zaključenim brakovima, dok je 469 vanbračnih. Slični su podaci i za prošlu godinu: od 1.607 živorođene dece 1.186 je iz zvaničnih brakova i 421 iz vanbračnih. Drugim rečima, oko 30 posto začete dece potiče od roditelja koji nisu rekli „daˮ pred matičarem.
Još jedan zvanični statistički podatak govori o sve labilnijoj poziciji porodice kao institucije: prošle godine na teritoriji grada Kragujevca sklopljeno je 768, a razveden 321 brak. To je stvarno previše. Najčešće se razvode supružnici kada imaju između 40 i 44 godine, dok je najkritičnija trinaesta godina braka. Nekada se govorilo da je to sedma godina, međutim podaci govore da je broj 13 stvarno baksuzan za bračne zajednice.
To što se sanjuje broj sklopljenih i istovremeno povećava broj propalih brakova svakako ima uticaja i na natalitet, što nije kvantitativno merljivo, reč je o pretpostavci sa visokim stepenom verovatnoće.
Na kraju, treba reći da se sigurno ne podudaraju zvanični statistički podaci sa brojem stvarnih žitelja Kragujevca, reč je pre svega o studentima, pa i srednjoškolcima koji se školuju na ovdašnjim fakutetima i srednjim stručnim školama. Oni tokom većeg dela godine žive ovde, ali su njihova zvanična prebivališta u opštinama iz kojih dolaze, pa nisu prepoznatljivi statistici. Pouzdano se ne zna koliko je takvih školaraca, ali je izvesno da većina njih neće postati Kragujevčani, ovde samo privremeno borave.
Isto važi i za strane studente koji su od prošle godine masovnije upisani na kragujevački Univerzitet, samo na Fakultetu medicinskih nauka je oko tri stotine.
Ovi privremeni stanovnici ne menjaju demografsku sliku grada, ona može biti povoljnija tek kada se bude živelo dostojanstvenije, sa boljim standardom građana, a sve to mora da prati znatno bolja populaciona i demografska politika za koju je zadužena prevashodno država.
KRETANJE BROJA STANOVNIKA KROZ ISTORIJU
Posle buma – stagnacija
Prvi zvanični popis stanovništva u Srbiji rađen je 1834. godine i Kragujevac je tada imao 2.235 žitelja. Osetniji rast bio je u drugoj polovini 19. veka, posle početka rada Topolivnice (1853) i začetka industrije, pa je u varoši 1859. živelo 3.964, a već 1866. bilo je 6.386 stanovnika.
Na demografsku sliku Kragujevca početkom 20. veka veoma su uticali balkanski i Prvi svetski rat zbog velikih ljudskih gubitaka, pa je grad 1921. imao oko 15.000 stanovnika, ali je u narednih deset godina narastao na 27.000. To je pokazao popis 1931. godine, koji je bio poslednji pre Drugog svetkog rata. Sledeći je padao 1941, ali tada je zemlja već bila pod okupacijom.
Prvi posleratni popis obavljen je 1948. godine i tada je na teritoriji opštine Kragujevac registrovano 85.468 stanovnika, od kojih je 46 posto živelo na području grada, a 54 posto u selima. Taj odnos kasnije će se drastično menjati, tako da je po popisu od 2022. gradski živalj činio 85,5, a seoski 14,5 procenata. Tome je presudno doprinela industrijalizacija i ukupan ubrzani ekonomski razvoj Kragujevca, naročito od 1953. do devedesetih godina prošlog veka, odnosno do raspada Jugoslavije, ratova i međunarodnih sankcija.
Ovaj period karakteriše demografski bum, ne samo kroz migracije selo-grad u okviru opštine, već naročito masovno doseljavanje ljudi u Kragujevac iz raškog i novopazarskog kraja i sa Kosova. Tokom više od tri decenije grad je bio „magnetˮ za brojne „dođošeˮ, posebno od 1962. godine, kada je otvorena nova „Zastavinaˮ fabrika i kada je počeo nagli rast automobilske industrije, mada su i druge grane (metaloprerađivačka, tekstilna, prehrambena) privlačile novu radnu snagu.
Zbog velikog mehaničkog priliva stanovništva samo gradsko područje Kragujevca naraslo je od šezdesetak hiljada 1961. na skoro 150 hiljada 1991. godine. Kad se saberu podaci po popisima stanovništva, u grad se od 1948. do 1980. godine doselilo preko četrdeset hiljada ljudi, a potom do 1990. još desetak hiljada. Takav priliv imao je niz negativnih posledica na grad. Doseljavali su se uglavnom ljudi „tankogˮ obrazovanja i nekvalifikovani radnici koji su brzo priučavani za jednostavne poslove na „Zastavinimˮ montažnim trakama.Tako su nastajali takozvani „kursistiˮ, pa je „Zastavaˮ osamdesetih godina prošlog veka samo u pogonima u Kragujevcu imala više od 35 hiljada radnika.
S druge strane, masovnim doseljavanjem nastala su velika neurbanizovana naselja koja su napravila dvostruki problem: oko starog gradskog jezgra stvoren je prsten divlje gradnje koji je bukvalno opasao i „zatvorioˮ grad za novo, plansko urbanističko širenje, a istovremeno je tim novim žiteljima trebalo obezbediti elementarne uslove za život – uraditi ulice, dovesti struju, vodu, kanalizaciju, napraviti škole, obdaništa, ambulante… Proces urbanog uređenja tih naselja ni do danas nije završen.
U Periodu od 1961. do 1991. dešavao se i snažan proces urbanizacije, odnosno doseljavanja seoskog stanovništva sa područja opštine u gradsku sredinu. Međutim, zbirni podaci o padu seoskog življa jesu statistički tačni, ali nisu realni. Naime, u dva maha (1971. i 1991.) gradska zona je proširivana tako što su joj pripajana neka od tada seoska područja po obodu urbanog dela. Status gradskih naselja dobili su Beloševac, Stanovo, Male Pčelice, Korićani, Ilićevo, Ždraljica, Petrovac i delovi Grošnice, Erdeča, Maršića, Poskurica…
Demografska prekretnica za Kragujevac bile su krizne i kritične devedesete godine prošlog veka. Kada je „puklaˮ takozvana velika industrija, prevashodno „Zastavaˮ, ali i „Filip Kljajićˮ, „21. oktobarˮ, „22. decembarˮ, „Crvena zvezdaˮ i druge, stala su migraciona kretanja prema gradu sa područja Sandžaka, Kosova i drugih južnih delova Srbije. Međutim, istovremeno su počela doseljavanja izbeglih lica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, a potom i sa Kosova.
Nažalost, u popisima stanovništva nema podataka o broju odseljenih, zbog čega demografska slika grada nije potpuna. Činjenica je da su i Kragujevac napustili uglavnom brojni mlađi i obrazovani ljudi, ali i medicinske sestre, majstori raznih profila, vozači, koji su u evropskim zemljama tražen kadar, ali činjenica je i da mnogi nisu odjavili mesto stalnog prebivališta u Kragujevcu, pa su za statistiku oni i dalje ovdašnji stanovnici.
Piše: Miroslav Jovanović
